Wiek sprawcy, pokrzywdzonego i świadka w postępowaniu karnym

Wiek sprawcy, pokrzywdzonego i świadka w postępowaniu karnym

Wiek sprawcy, ofiary i świadka w postepowaniu karnym

Kwestia wieku sprawcy, ofiary, czy świadka jest bardzo istotnym zagadnieniem w toku postępowania karnego. Przepisy prawa karnego rozróżniają sytuację sprawcy, ofiary i świadka, w zależności od ich wieku. Istotnymi granicami jest 13, 17, czy 18 lat. W niniejszym artykule postaram się przedstawić najistotniejsze kwestie związane z sprawcą, ofiarą czy też świadkiem w postępowaniu karnym – z uwzględnieniem wieku każdej z tych osób.

Wiek sprawcy czynu

Główną postacią w postępowaniu karnym jest oskarżony, który na etapie postępowania przygotowawczego nazywany jest podejrzanym. Zarówno kodeks karny, jak i przepisy pozakodeksowe, w sposób szczegółowy regulują kwestie odpowiedzialności karnej młodszych sprawców przestępstw. Wiekiem granicznym ponoszenia odpowiedzialności karnej jest 17 rok życia. Tak więc, co do zasady za przestępstwo można odpowiadać sprawca, który ma minimum 17 lat. Istnieją jednak przepisy, które mają zastosowanie do sprawców młodszych – można dokonać ich następującego rozróżnienia:

1. Ukończony dziesiąty rok życia – Sąd rodziny może zastosować łagodne środki wychowawcze w myśl ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Spośród tych środków często orzekany jest obowiązek przeproszenia, nagana, bądź nakaz innego odpowiedniego zachowania się dziecka;
2. Pomiędzy trzynastym, a siedemnastym rokiem życia – również w tym przypadku, odpowiedzialność nieletnich sprawców czynów karalnych ustalana jest na podstawie ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Głównym celem jest tutaj pomoc i edukacja zdemoralizowanych członków społeczeństwa. Możliwe jest umieszczenie nieletniego w ośrodku wychowawczym, bądź poprawczym. Dość często ustanawiany jest również nadzór kuratorski.
3. Między 17, a 18 rokiem życia – wyjątkowo, gdy przemawiają za tym szczególne okoliczności sprawy oraz samego sprawcy – w zakresie wymierzanej kary osoba dorosła jest traktowana jak osoba nieletnia. Sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli wskazują na to okoliczności sprawy;
4. Między 15, a 17 rokiem życia – odpowiedzialność nieletnich sprawców może być też ustalona na podstawie kodeksu karnego. Jest to znacznie surowsza odpowiedzialność karna. Osoba nieletnia jest wówczas traktowana co do zasady jak osoba dorosła. Ma to zastosowanie zwłaszcza, gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze nie przyniosły skutku. Należy jednak pamiętać, że orzeczona względem takiego sprawcy kara, nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Sąd ma także możliwość zastosowania nadzwyczajne złagodzenie kary.
5. Sprawca młodociany – jeśli w chwili popełnienia czynu zabronionego sprawca nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat, to może liczyć na względniejsze potraktowanie przez Sąd przy wymierzaniu kary. Sąd wymierzając karę młodocianemu, kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.
6. Sprawca dorosły – osoba która ukończyła 17 lat ponosi pełną odpowiedzialność według kodeksu karnego.

Odrębności psychofizyczne oraz rozwojowe zarówno dzieci, młodzieży, jak i dorosłych zostały dostrzeżone przez polskiego ustawodawcę. „Surowość” kary uzależniona jest bowiem m.in. od dojrzałości osobowości czy zdolności do rozumienia znaczenia dokonywanych czynów. Można pokusić się o stwierdzenie, że nieletni sprawcy przestępstw traktowani są bardziej jako ofiary zaniedbania ze strony opiekunów prawnych. Trzeba zatem im pomóc, stosując środki ochrony i wychowania, a nie kary.

Niezależnie od powyższego, w drodze wyjątku, nieletni sprawcy czynów zabronionych mogą odpowiadać karnie na zasadach przewidzianych w kodeksie karnym. Rozwój fizyczny i psychiczny nieletnich nie jest ukończony. Podobnie  poziom ich świadomości i np. umiejętności odróżniania dobra od złą są znacznie niższe niż u osób dorosłych. Tym samym mniejsza lub zupełnie wyłączona jest ich zdolność do zawinienia. Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich z dnia 9 czerwca 2022 r. zawiera przepisy dotyczące nieletnich sprawców w modelu opiekuńczo-wychowawczym. W rozumieniu przepisów prawa, nieletnim jest osoba, która w chwili popełnienia czynu nie ukończyła lat 17. Ogólne dyrektywy nakazują, aby w sprawie nieletniego kierować się przede wszystkim jego dobrem i dążyć do osiągnięcia korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu, zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego  spełniania  przez  rodziców  lub  opiekuna  ich  obowiązków, uwzględniając  przy  tym  interes  społeczny. W  odniesieniu do nieletniego brane pod uwagę są takie czynniki jak:

• jego osobowość,
• wiek,
• stan zdrowia,
• stopień rozwoju  psychicznego  i  fizycznego,
• cechy charakteru,
• zachowanie się
• przyczyny i stopień demoralizacji
• charakter jego środowiska
• warunki wychowania nieletniego.

Powyższe pojęcia należy odróżnić od terminów: osoba „pełnoletnia” oraz osoba „małoletnia”, używanych przede wszystkim w  prawie cywilnym.

Zgodnie  z  art. 10 kodeksu cywilnego, pełnoletnim jest, kto ukończył lat 18, inne osoby są zatem małoletnie. Małoletni może uzyskać pełnoletność wcześniej, jednakże tylko poprzez zawarcie małżeństwa i nie traci jej w razie jego unieważnienia.

Wiek pokrzywdzonego i świadka

1. Pokrzywdzony

Udział świadka bądź pokrzywdzonego w procesie karnym sprowadza się w przede wszystkim mierze do ich udziału w przesłuchaniu. Zarówno świadka, jak i pokrzywdzonego poniżej 15 roku życia –  nie przesłuchuje się.  

Istnieją jednak pewne kategorie przestępstw, względem których kodeks postępowania karnego wprowadza wyjątek od tej zasady.  Chodzi między innymi o przestępstwa przeciwko wolności, w tym przeciwko wolności seksualnej. W myśl art. 185a kodeksu postepowania karnego, pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się co do zasady tylko raz i tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Przesłuchanie przeprowadzane jest przez sąd z udziałem biegłego psychologa. W przesłuchaniu ma prawo również wziąć udział pełnomocnik pokrzywdzonego. O ile nie będzie to ograniczać swobody wypowiedzi małoletniego, przesłuchanie powinno odbywać się również w obecności jego przedstawiciela ustawowego. Pokrzywdzony, który w chwili przesłuchania ukończył 15 lat, lecz nie ukończył 18 roku życia, jest przesłuchiwany w powyższych warunkach, tylko gdy zachodzi uzasadniona obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na jego stan psychiczny.

 2. Świadek

Wyżej opisany tryb, w przypadku niektórych tylko przestępstw wskazanych w ustawie, znajdzie swoje zastosowanie także do świadka, który w chwili przesłuchania nie ma jeszcze 15 lat. Z kolei w odniesieniu do świadka, który w chwili przesłuchania ukończył 15 lat, przesłuchiwany będzie przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku, o ile występuje uzasadniona obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania  lub wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny. Należy również pamiętać, że sąd może wyłączyć jawność rozprawy w całości albo w części, gdy choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub przesłuchuje się świadka, który nie ukończył 15 lat.

Co więcej, w przypadku przestępstwa zgwałcenia (określone w art. 197-199 Kodeksu karnego), pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania. Przesłuchanie przeprowadzane jest przez sąd na posiedzeniu przy udziale biegłego psychologa. W takim przesłuchaniu ma prawo wziąć udział pełnomocnik pokrzywdzonego. Oprócz tego, o ile nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego, to przy przesłuchaniu może być także przedstawiciel ustawowy lub osoba pełnoletnia wskazana przez pokrzywdzonego. Pokrzywdzony może zawnioskować, aby biegły psycholog biorący udział w przesłuchaniu był osobą tej samej płci co pokrzywdzony, o ile nie będzie to utrudniać postępowanie.

„Niebieski pokój”

To, w jakim pomieszczeniu może odbywać się opisane wyżej przesłuchanie świadka bądź pokrzywdzonego określone zostało w sposób ogólny w art. 185d kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z tym przepisem, pomieszczenie musi być odpowiednio przystosowane  i może znajdować się zarówno w siedzibie sądu lub poza jego siedzibą. Bardziej szczegółowe w tym zakresie jest Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2020 r. w sprawie sposobu przygotowania przesłuchania przeprowadzanego w trybie określonym w art. 185a-185c k.p.k. Określa ono warunki, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich przesłuchań. Opisuje ono ich wyposażenie techniczne, mając na względzie konieczność zapewnienia swobody wypowiedzi i poczucia bezpieczeństwa osób przesłuchiwanych. W praktyce, pomieszczenie o którym mowa jest często nazywane  „niebieskim pokojem”. Niebieskim pokojem jest zatem pokój przesłuchań, który najczęściej przylega do pokoju technicznego. Pomieszczenia te, są od siebie oddzielone lustrem obserwacyjnym tzw. lustrem weneckim. Jeśli chodzi o kolorystykę niebieskiego pokoju, to jest ona najczęściej utrzymana w barwach jasnych i stonowanych, najczęściej właśnie w odcieniach koloru niebieskiego. Niebieski pokój wyposażony jest także w meble dostosowane dla dzieci. Oprócz tego w pokoju znajdują się materiały wspomagające uzyskiwanie zeznań od świadka. Mowa tu o takich przedmiotach jak kredki, papier, a także materiały umożliwiające obniżenie poczucia lęku i napięcia, w szczególności poduszki oraz maskotki do przytulania. Rozporządzenie reguluje także sposób przeprowadzenia samego przesłuchania, jak choćby to że zanim zostanie rozpoczęte przesłuchanie, to biegły psycholog powinien przeprowadzić ze świadkiem wstępną rozmowę, by nawiązać z nim kontakt, ustalić indywidualne potrzeby świadka oraz w razie potrzeby obniżyć poziomu lęku i niepokoju świadka.