Testament oraz rozrządzenia testamentowe w Polsce

Testament oraz rozrządzenia testamentowe w Polsce

Testament w Polsce

Testamentem jest jedynie takie oświadczenie woli spadkodawcy, które charakteryzuje się wolą testowania, czyli świadomością oraz zamiarem uregulowania majątku na czas po śmierci przez daną osobę. O woli testowania mogą świadczyć zarówno treść oświadczenia (np. użycie sformułowania „testament”, „ostatnia wola”) jak i okoliczności jego złożenia. Należy podkreślić, że spadkodawca dysponując majątkiem na wypadek swojej śmierci korzysta ze swobody testowania, co oznacza, że spadkodawca dokonujący rozrządzeń swym majątkiem na wypadek śmierci jest ograniczony jedynie granicami wyznaczonymi przez prawo i zasady współżycia społecznego. Spisując swoją ostatnią wolę, spadkodawca musi mieć więc na uwadze powyższe granice.

Skutki testamentu

Warto pamiętać, że testament wywołuje skutki prawne dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy, a co za tym idzie w żadnym wypadku nie ogranicza testatora w dysponowaniu poszczególnymi przedmiotami ani nie powoduje zmian w majątku za życia. W związku z tą normą – testament może być zmieniany i odwoływany aż do chwili śmierci spadkodawcy. Dodatkowo należy mieć na uwadze, iż skutki prawne przewidziane w ustawie wywołuje jedynie testament ważnie sporządzony. Nieważność testamentu w całości lub w części, oprócz przesłankami wymienionych w art. 59 kc., może być w szczególności spowodowana naruszeniem przepisów dotyczących zdolności testowania, wymogu osobistego działania spadkodawcy, formy testamentu lub jego treści. Nieważność może być także wynikiem zaistnieniem wady oświadczenia woli.
Należy podkreślić, że ważność testamentu oceniania jest przede wszystkim w postpowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Nie wyklucza to jednak podniesienia nieważności testamentu w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o uchylenie bądź zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, czy też w procesie o wykonanie zapisu zwykłego lub o roszczenie z tytułu zachowku.
Co ciekawe, nie każdy testament musi zawierać rozrządzenie dotyczące powołania spadkobiercy (wystarczy uczynienie przynajmniej jednego dowolnego rozrządzenia przewidzianego w księdze czwartej kodeksu cywilnego). W takim wypadku należy przyjąć, iż testator nie dokonując żadnej dyspozycji w tym przedmiocie, akceptuje ustawowy porządek dziedziczenia.

Co ciekawe, aby uznać spisany przez spadkodawcę dokument za testament, nie musi on zawierać rozrządzeń dotyczących powołania spadkobiercy. Testament może ograniczać się tylko do ustanowienie zapisu, zapisu windykacyjnego czy polecenia. Wówczas należy przyjąć, że testator nie powołując żadnych spadkobierców do nabycia spadku po nim, akceptuje porządek dziedziczenia zawarty w ustawie.
Warty nakreślenia również jest fakt, iż tylko oryginał testamentu jest testamentem w rozumieniu Kodeksu Cywilnego. Odpis testamentu zwykłego, chociażby sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę, nie jest testamentem. Z kolei wypis testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego jest równoznaczny z oryginałem.

Rozrządzenia testamentowe

Testament jest instytucją prawną, która pozwala spadkodawcy na uregulowanie stosunków majątkowych i w oznaczonym zakresie niemajątkowych post mortem (na wypadek śmierci). Spadkodawca kwestiami majątkowymi może rozrządzać poprzez m.in. powołanie do spadku, zapis, polecenie majątkowe, rozrządzenia co do działu spadku.
Powołanie spadkobiercy do dziedziczenia:
Spadkobiercą testamentowym może być osoba fizyczna lub osoba prawna oraz fundacja powołana przez spadkodawcę w testamencie. Spadkodawca może w testamencie powołać do dziedziczenia w całości lub części spadku, jednego lub kilku spadkobierców. Warto zaznaczyć, że powołanie do danej części spadku w testamencie wyłącza w stosunku do tej części dziedziczenie ustawowe.
Zakres powołania powinien być ustalony w testamencie. W przypadku gdy spadkodawca wyznaczy w testamencie spadkobierców, nie oznaczając, czy powołuje ich do całości, czy do części spadku, należy przyjąć, że powołanie obejmuje cały spadek. W sytuacji kiedy spadkodawca powoła do spadku lub do jego określonej części kilku spadkobierców, jednocześnie nie określając ich udziałów spadkowych, przyjmuje się domniemanie równych udziałów.
Spadkodawca określając w testamencie spadkobierców winien jest to robić w taki sposób, aby umożliwiało to ich identyfikację. W tym celu zasadne jest wskazanie imienia i nazwiska (nazwy), a w miarę potrzeby także dodatkowe oznaczenia charakteryzujące te osoby. Nie oznacza to jednak, że spadkodawca musi korzystać z prawnej terminologii, wystarczające jest z pewnością użycie dowolnego sformułowania, które nie pozostawia wątpliwości co do osoby powołanej (np. „ mojej najstarszej córce, „mojemu dziecku”. W sytuacji gdy nie da się jednoznacznie ustalić, poprzez wykładnie testamentu, osoby spadkobiercy to dane powołanie nie ma mocy prawnej i należy je uznać za nieważne.
Z uwagi na fakt, że testament jest czynnością prawną o charakterze ściśle osobistym, poszczególne rozrządzenia w nim zawarte muszą być pochodzić od spadkodawcy. W przeciwnym razie testament jest nieważny.

Zapis zwykły

Zapisem zwykłym spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę albo zapisobiercę windykacyjnego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Zapisobiercą zwykłym może być każda osoba fizyczna i prawna mająca zdolność do dziedziczenia. Warto zaznaczyć, że zapisobierca zwykły nie zostaje powołany do dziedziczenia tak jak to jest w przypadku spadkobiercy. Co za tym idzie zapisobierca nie jest następcą prawnym spadkodawcy pod tytułem ogólnym, a to oznacza, że nie ponosi odpowiedzialności za długi spadkowe.

Zapisem zwykłym spadkodawca może obciążyć jedną lub kilka osób. W tym drugim przypadku spadkodawca może określić zakres obciążeń każdej z nich, a w razie braku takiego określenia – każdy z obciążonych ponosi odpowiedzialność w stosunku odpowiadającym wielkości udziałów spadkowych (w sytuacji gdy obciążonym jest zapisobierca windykacyjny – w stosunku do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego).
Oprócz spadkobiercy i zapisobiercy windykacyjnego obciążonym zapisem zwykłym może być także zapisobierca zwykły – dochodzi wówczas do tzw. dalszego zapisu. Przedmiotem zapisu może być m.in. obowiązek:
ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego spełnienie świadczenia pieniężnego,
1. przeniesienia własności rzeczy,
2. przelewu wierzytelności,
3. dostarczania środków utrzymania,
4. zaniechania wykonywania pewnych uprawnień czy zwolnienia z długu.

Należy zaznaczyć, że przedmiot zapisu zwykłego nie musi należeć do spadku, chyba że mamy do czynienia z zapisem rzeczy oznaczonej co do tożsamości – wówczas, w braku odmiennej woli spadkodawcy, jeżeli rzecz nie należy do spadku w chwili jego otwarcia lub jeżeli spadkodawca w chwili śmierci był zobowiązany do jej zbycia, zapis taki jest bezskuteczny.
Podobnie jak w przypadku powołania spadkobiercy do dziedziczenia, ustanowienie zapisu zwykłego może być dokonane wyłącznie w całości osobiście przez spadkodawcę. Nieważny jest zapis sprzeczny z prawem i zasadami współżycia społecznego.

Odpowiedzialność spadkobiercy, z tytułu obowiązku wykonania zapisu zwykłego (obowiązek ten należy do długów spadkowych), jest ograniczona do wartości stanu czynnego spadku. Natomiast odpowiedzialność zapisobiercy zwykłego obciążonego dalszym zapisem ogranicza się do wartości jego własnego zapisu. Taka wierzytelność z tytułu zapisu zwykłego, w braku odmiennego postanowienia spadkodawcy, jest zbywalna i dziedziczna.

Zapis windykacyjny

Instytucja zapisu windykacyjnego na gruncie polskiego prawa cywilnego pojawiła się stosunkowo niedawno. Łączy ona cechy zapis zwykłego oraz powołania spadkobiercy, przy czym zdecydowanie bliżej jej do tej drugiej konstrukcji prawnej. Zasadniczą różnicą między zapisem windykacyjnym a zapisem zwykłym jest to, że ustanowienie zapisu windykacyjnego nie skutkuje powstaniem pomiędzy obciążonym a zapisobiercą stosunku zobowiązaniowego, lecz wywołuje skutek rozporządzający – nabycie przedmiotu tego zapisu z mocy samego prawa z chwilą otwarcia spadku (tj. chwilą śmierci spadkodawcy). Nabycie to ma charakter ostateczny dopiero z chwilą złożenia oświadczenia o przyjęciu zapisu windykacyjnego albo z chwilą bezskutecznego upływu 6-miesiecznego terminu na złożenie oświadczenia w tym przedmiocie.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być tylko przedmioty enumeratywnie wymienione w kodeksie – rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności, a także ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej. Ustanowienie zapisu na innym przedmiocie niż wspomniane nie będzie skutkowało ustanowieniem ważnego zapisu windykacyjnego.

Polecenie

Rozrządzenie testamentowe, które nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Tym samym polecenie, w porównaniu do zapisu zwykłego, nie tworzy stosunku zobowiązaniowego, ale jednocześnie powoduje powstanie obowiązku prawnego, którego wykonania może żądać ściśle określony krąg podmiotów – każdy ze spadkobierców oraz wykonawca testamentu, a jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, jego wykonania może żądać także właściwy organ państwowy.
Poleceniem nieważnym jest polecenie niemożliwe do wykonania, sprzeczne z ustawą lub mające na celu jej obejście oaz sprzeczne z zasadami życia społecznego. Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu polecenia kształtuje się w ten sposób, iż ogranicza się zawsze do wartości stanu czynnego spadku, natomiast odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego ogranicza się do wartości przedmiotu tego zapisu według stanu i cen z chwili otwarcia spadku.